Obsessieve-compulsieve stoornis (OCD) wordt gekenmerkt door obsessieve gedachten en compulsieve handelingen. Terwijl OCD vaak verband houdt met praktische zorgen en angsten, kunnen sommige mensen te maken krijgen met een bijzondere variant: filosofische/existentiële OCD. Deze vorm van OCD draait om obsessieve gedachten en zorgen over abstracte concepten zoals het doel van het bestaan, de aard van de geest en andere filosofische vraagstukken.

Mensen die aan deze vorm van OCD lijden, ervaren obsessieve gedachten die hen gaan beheersen, vergelijkbaar met andere obsessies bij OCD. Deze gedachten draaien om diepgaande vragen die inherent zijn aan het menselijk bestaan, en ze kunnen het fundament van iemands identiteit en gevoel van stabiliteit ondermijnen.

Een casus: 25 miljoen zaadcellen

Een casus die deze vorm van OCD illustreert, is het obsessieve gevoel van een persoon dat zijn bestaan enkel te danken is aan de bevruchting van een eicel door een specifieke zaadcel. Met elke 25 miljoen zaadcellen die voor niets hebben gestreden, heeft uiteindelijk een zaadcel ‘gewonnen’ en bevruchtte een eicel. Als het een andere zaadcel was geweest, zou deze persoon compleet anders zijn geweest. Dit besef ondermijnt het gevoel van een stevig fundament en zorgt voor een gevoel van onrust en onveiligheid.

Deze vorm van OCD stelt ook vragen als: “Is de geest los van de materie?” en “Hoe beweegt mijn hand?”. Het obsessieve gekwelde denken draait om het vinden van antwoorden op vragen over de zin van het bestaan, het leven na de dood, het probleem van het lijden en de oorsprong van het bestaan. Mensen blijven hierin hangen omdat het fundament waarop ze bouwen lijkt te worden ondergraven.

Een ander voorbeeld van filosofische/existentiële OCD is te zien bij iemand die zich obsessief bezighoudt met het idee van toeval en willekeur, zoals bij de tragedie van vlucht MH-17. Deze persoon kan voortdurend denken aan het feit dat zij in dat vliegtuig hadden kunnen zitten en ervaart een gevoel van willekeur en onzekerheid. De vraag waarom het juist die mensen is overkomen en niet hen, blijft hen eindeloos bezighouden.

Obsessies met een diepgaande impact

Hoewel deze obsessies ogenschijnlijk abstract en filosofisch van aard zijn, hebben ze een diepgaande impact op het leven van mensen met filosofische/existentiële OCD. De dwangmatige gedachten kunnen leiden tot gevoelens van derealisatie (het gevoel dat de wereld niet echt is) en depersonalisatie (het gevoel dat men losstaat van zichzelf). Compulsies die gepaard gaan met deze vorm van OCD zijn onder andere rumineren (herkauwen van dezelfde gedachten), zich verdiepen in wetenschap, religie, moraliteit en wanhopig zoeken naar antwoorden en bevestiging van geestelijken.

Het is belangrijk om filosofische/existentiële OCD te onderscheiden van normale interesse in zingevingsvragen. Daarnaast verschilt het van religieuze/zingeving-OCD, waarbij de focus ligt op vragen over wat juist is om te doen en meer te maken heeft met veroordeling door een schepper. Ook is het onderscheiden van scrupuleuze OCD belangrijk, waarbij de focus ligt op morele vraagstukken en verantwoordelijkheden.

Hoe behandelt men existentiële OCD?

Behandeling van filosofische/existentiële OCD begint met het herkennen van de aandoening. Het is belangrijk om niet in te gaan op de inhoud van de obsessieve gedachten, maar in plaats daarvan te wijzen op de vorm van de aandoening en te erkennen dat het gaat om de kwelling die het veroorzaakt. Het leren leven met onzekerheid is essentieel, omdat het vinden van absolute zekerheid geen haalbaar doel is. Exposure en responspreventie, waarbij men de dwanghandelingen achterwege laat, kunnen ook effectieve behandelingen zijn.

Daarnaast kan het zoeken naar afleiding helpen en kan exposure aan de onoplosbaarheid van de obsessieve vragen een rol spelen. Het loslaten van de behoefte aan controle en het vermijden van gevechten met de obsessieve gedachten zijn belangrijke aspecten van de behandeling. Het gebruik van zogenoemde dooddoeners, zoals “het is zoals het is” of “zand erover”, kan helpen om vertrouwen te vinden en de obsessieve gedachten te relativeren.

“Dwang kan worden gezien als overgevoeligheid voor de onzekerheid van het bestaan”

Filosofische/existentiële OCD is in wezen niet anders dan andere vormen van OCD. Het veroorzaakt intense obsessieve onrust, resulterend in mentale of uiterlijke compulsies en vermijdingsgedrag. Hoewel deze handelingen tijdelijke opluchting kunnen bieden, versterken ze uiteindelijk de obsessie en leiden ze tot lijden en disfunctioneren.
Dwang kan worden gezien als een overgevoeligheid voor de entropie van het bestaan, waarbij men overbewust is van vergankelijkheid en onzekerheid. Het verlangen naar controle komt voort uit de behoefte aan rust, die vaak wordt verkregen door compulsieve handelingen.

Dank aan Menno Oosterhoff voor een boeiende en leerzame webinar over existentiële/filosofische OCD: https://www.menno-oosterhoff.nl/

Bekijk de webinar hier:
Deel 1: https://nedkad.wistia.com/medias/guhl2l1jpg
Deel 2: https://nedkad.wistia.com/medias/gn44pc48st

De lunchwebinarreeks werd georganiseerd door de werkgroep OCDnet.

Martine van Bennekom heeft deze vraag onderzocht tijdens haar promotietraject aan de Universiteit van Amsterdam. In maart heeft ze haar proefschrift verdedigd over dit fascinerende onderwerp.

Waarover ging je onderzoek?

Mijn onderzoek richtte zich op patiënten met een dwangstoornis, ook bekend als obsessieve-compulsieve stoornis. We onderzochten of een virtual reality (VR)-game, ontwikkeld door Professor Denys, in staat is om dwangklachten op een gestandaardiseerde manier te meten. Patiënten met dwang vertonen vaak een neiging tot het onder-rapporteren van hun klachten tijdens een spreekuur. Dit kan deels voortkomen uit schaamte en deels doordat de klachten niet direct worden ervaren in de spreekkamer bij de behandelaar, maar meestal thuis of op het werk optreden. Ons doel was om te onderzoeken of het uitlokken van symptomen met behulp van een VR-game de behandelaar zou kunnen helpen bij het stellen van een beter geïnformeerde diagnose en het bepalen van een passende behandeling. Het uitlokken van symptomen wordt vaak gebruikt in onderzoek om metingen te kunnen verrichten. We waren benieuwd of virtual reality hiervoor ingezet kan worden.

Hoe ziet de VR-game eruit?

De VR-game is een niet-immersieve ervaring, wat betekent dat het niet met een VR-bril wordt gespeeld, maar op een laptop of computerscherm vanuit een first-person perspectief. Het geeft je echter wel het gevoel alsof jij degene bent die zich in de game voortbeweegt. De game is ontwikkeld met videobeelden en heeft een realistische uitstraling.

Wanneer je de game speelt, beweeg je door een huis en kom je situaties tegen die dwanghandelingen kunnen uitlokken. Zo zie je bijvoorbeeld een rommelige tafel met een brandende kaars, een open raam, het gas dat aan staat, een vies toilet. Terwijl je door het huis beweegt, worden je emoties zoals angst en onrust gemeten. Vervolgens worden deelnemers gevraagd of ze iets aan de situatie willen veranderen en kunnen ze verschillende opties kiezen. Tijdens dit proces worden opnieuw de emoties gemeten. Deelnemers hebben de mogelijkheid om de situatie zo vaak te controleren als ze willen. Na afloop volgt nog een meting.

Wat waren de resultaten?

We ontdekten dat de game bij mensen met OCD meer emoties opwekte dan bij de gezonde controlegroep. Bovendien voerden degenen met OCD meer virtuele dwanghandelingen uit dan de gezonde controles.

Daarnaast lieten we deelnemers de game spelen terwijl we hun hersenactiviteit registreerden. Hoewel verder onderzoek nodig is, zagen we wel een tendens naar verhoogde activiteit in de amygdala en de insula. De amygdala is een hersengebied dat een rol speelt bij het verwekken van angst, terwijl de insula geassocieerd wordt met gevoelens van walging en met risicogedrag.

Wat voor een rol kan dit spelen in de klinische praktijk?

In ons onderzoek hebben we aangetoond dat het met behulp van onze OCD VR-game mogelijk was om angst en virtuele compulsies uit te lokken en te meten bij patiënten. Dit kan behandelaars helpen symptomen te observeren en meten in de spreekkamer, waar de patiënten normaal gesproken hun symptomen niet ervaren zoals thuis.

Daarnaast zagen we nog een interessant effect van de game. Veel patiënten konden na het spelen ervan heel goed vertellen welke dwanggedachten in de game werden getriggerd en waarom. Dit kon soms om heel andere situaties gaan dan wat ze eerder hadden besproken tijdens het intakegesprek. Bijvoorbeeld, een vrouw met smetvrees ervoer veel emoties tijdens het spel, maar voerde geen enkele dwanghandeling uit. Ze was erg bang om besmet te raken, zelfs in een virtuele setting. Dat was een mooi voorbeeld van vermijdingsgedrag. Bovendien zagen we bij patiënten een grotere afname van emoties nadat ze een virtuele dwanghandeling hadden uitgevoerd. Dit toont aan dat, ondanks dat het een game is, het effect van een dwanghandeling hetzelfde kan zijn als in het echte leven . Bij sommige patiënten werden echter veel minder emoties en dwanghandelingen uitgelokt dan we hadden verwacht. Toen we hen hierover bevroegen, gaven ze aan dat ze de situaties veel beter van zichzelf konden loskoppelen omdat het niet hun eigen huis betrof. Dit suggereert dat oefenen in de behandelkamer waarschijnlijk niet effectief zal zijn voor deze mensen en dat exposure in hun eigen omgeving meer geschikt is. Op deze manieren biedt een VR-game dus een verdieping van de diagnostiek en kan het waardevol zijn in de klinische praktijk omdat dit goede aanknopingspunten kan bieden voor de (psychologische) behandeling

Welke vervolgonderzoeken zijn er mogelijk?

We hebben aangetoond dat onze VR-game potentie had om OCD-gerelateerde hersengebieden te activeren in de MRI scanner. We hebben waargenomen dat de game niet alleen subjectieve symptomen uitlokt, maar ook meer objectieve symptomen. Het meten van activiteit in de betrokken hersengebieden kan informatie geven over het onderliggende pathologisch substraat. Het zou interessant zijn om verder onderzoek te doen naar het gebruik van virtual reality als methode om symptomen te provoceren in de scanner. Op dit moment wordt dit nog weinig toegepast, vooral bij OCD. Vaak wordt er gebruikt gemaakt van afbeeldingen of woorden om reacties uit te lokken. Wij geloven dat VR een veel krachtiger middel kan zijn.

Wat zijn de belangrijkste conclusies voor de klinische praktijk?

Naast het onderzoek naar de game hebben we een overzicht gemaakt van hoe VR is onderzocht de psychiatrische diagnostiek in het algemeen. Voor veel aandoeningen zijn er al diagnostische toepassingen ontwikkeld. Zo wordt bijvoorbeeld bij de diagnostiek van ADHD een virtueel klaslokaal onderzocht om aandacht en concentratie te testen, wat realistischere resultaten oplevert dan in een laboratoriumomgeving.

Voor de behandeling van psychose is er al veel onderzoek gedaan naar het uitlokken van paranoïde gedachten met behulp van VR. Met VR kunnen patiënten in een realistischere situatie worden geplaatst dan in een spreekkamer, terwijl hun reacties goed kunnen worden geobserveerd en gemeten. Op deze manier kan VR een meerwaarde bieden voor de diagnostiek in het algemeen.

Een uitdaging die we echter hebben geconstateerd, is dat de technologie snel verouderd raakt. De game die we hebben gebruikt, stamde uit 2010 en is inmiddels verouderd. Wanneer we innovatieve technieken willen onderzoeken, worden we vaak ingehaald door de technologische ontwikkelingen zelf. Het is daarom belangrijk om onderscheid te maken tussen de werkzame elementen van de techniek voor de diagnostiek en de technologie zelf.

Mogelijk is het ook nodig om andere onderzoekdesigns te ontwikkelen om innovatieve ontwikkeling sneller te kunnen onderzoeken.

Korte bio

Martine van Bennekom is betrokken geraakt bij het onderzoek over OCD tijdens haar opleiding tot psychiater bij het Amsterdam UMC. Ze promoveerde in maart aan de Universiteit van Amsterdam. Martine werkt nu als psychiater bij GGZ Delfland, waar ze betrokken is bij de VR-onderzoekslijn voor de behandeling van depressie.

M.J. van Bennekom: A virtual perspective on OCD: virtual reality in the assessment of OCD

De Universiteit van Hertfordshire en Orchard OCD hebben recentelijk resultaten gepubliceerd van hun onderzoek naar Transcraniële Gelijkstroomstimulatie (Transcranial Direct Current Stimulation, tDCS) als behandeling van Obsessieve-Compulsieve stoornis (OCD).

tDCS: een niet-invasieve hersenstimulatietechniek

tDCS is een niet-invasieve hersenstimulatietechniek die gebruik maakt van elektroden op de hoofdhuid. Hiermee wordt een lage elektrische stroom toegepast op specifieke gebieden van de hersenen. Deze techniek is al effectief gebleken bij de behandeling van andere psychiatrische en neurologische aandoeningen, zoals depressie, angst en chronische pijn.

De studieresultaten tonen aan dat tDCS effectief is bij het verminderen van OCD-symptomen en veilig is voor gebruik bij patiënten. Uit gegevens die in de loop van het onderzoek werden verzameld, bleek dat de symptomen afnamen nadat hersenstimulatie was toegepast. Patiënten reageerden positief op de interventie en ondervonden weinig tot geen bijwerkingen.

Momenteel blijkt dat de effecten van de behandeling op OCD-symptomen ongeveer vier uur na de stimulatie afnemen. Het team gaat verder onderzoek doen naar de omvang en de duur van de effecten.

Eerste resultaten met tDCS zijn veelbelovend

Professor Naomi Fineberg, hoogleraar psychiatrie aan de Universiteit van Hertfordshire en hoofdonderzoeker van de studie, is tevreden over het resultaat: “Ik ben erg blij dat ons eerste onderzoek heeft aangetoond dat moderne, niet-invasieve hersenstimulatie zoveel potentieel heeft als behandelingsmethode – en dat het goed werd ontvangen door de patiënten in de studie. We weten dat de effecten van OCD niet alleen ongelooflijk moeilijk zijn voor mensen die met de aandoening leven, maar ook een brede impact hebben op onze gezondheidszorg, ons onderwijssysteem en ons personeelsbestand. Ik hoop dat dit leidt tot onderzoek op grotere schaal dat een echte doorbraak kan betekenen in de behandeling van OCD”.

OCD is een psychische aandoening die wordt gekenmerkt door herhaalde en ongewenste gedachten, beelden of impulsen die onrust en angst veroorzaken. Het treft ongeveer 1-2% van de bevolking en kan de levenskwaliteit van een persoon aanzienlijk beïnvloeden.

Nick Sireau, voorzitter en oprichter van Orchard OCD, vindt de resultaten veelbelovend: “Ook al is dit een kleine haalbaarheidsstudie, het laat zien dat tDCS een snelwerkende behandeling zou kunnen zijn om OCD-patiënten te helpen een vorm van verlichting te bereiken wanneer ze midden in een OCD-crisis zitten. Een grotere studie zal nodig zijn om dit te bevestigen, om de optimale behandelparameters te bepalen en om hopelijk wettelijke goedkeuring te verkrijgen.”

Lees het bericht van Orchard OCD

Lees het artikel in “Comprehensive Psychiatry”

Meer informatie over OCD