2025: Transdiagnostisch denken – hype, hoop of houvast?
De NedKAD-conferentie 2025 vond plaats bij De Eenhoorn in Amersfoort en trok ruim 150 deelnemers. Het thema van de dag was ‘Transdiagnostisch denken – hype, hoop of houvast?’ Dagvoorzitters Neeltje Batelaan (psychiater GGZ inGeest, hoogleraar Amsterdam UMC & voorzitter NedKAD) en Jesse Laport (dichter & ervaringsdeskundige) brachten de deelnemers met veel enthousiasme door het programma. Sjoerd van Belkum (psychiater Synaeda en bestuurslid NedKAD) leidde de onderzoekspresentaties in.
Mensen met angst-, dwang- en stemmingsklachten laten zich zelden in één hokje plaatsen. Comorbiditeit is eerder regel dan uitzondering. De DSM levert vaak meerdere diagnoses op, terwijl patiënten in de praktijk soms te horen krijgen dat ze ‘niet bij het juiste loket’ staan. Maar wat als we anders zouden kijken?
Transdiagnostisch denken doorbreekt de grenzen tussen diagnoses en richt zich op overkoepelende mechanismen die psychische klachten kunnen verklaren. Het lijkt een veelbelovend alternatief voor het stoornisspecifieke denken.
Hoe stevig is de onderbouwing van deze benadering? Wat zegt de evidentie: werkt transdiagnostisch behandelen beter dan stoornisspecifiek behandelen? Of roept het vooral nieuwe vragen op — misschien zelfs oude wijn in nieuwe zakken?
Tijdens de NedKAD-conferentie 2025 namen we het transdiagnostisch denken kritisch onder de loep. We verkenden de kansen, dilemma’s en grenzen van deze benadering.
Keynotes
Psychologische behandelingen: Wie profiteert en waarom?
Ger Keijsers (hoogleraar Radboud Universiteit & klinisch psycholoog Expertisecentrum Depressie Pro Persona)
Psychotherapie-effectonderzoek kent twee tradities: randomised controlled trials waarbij uitgezocht wordt voor welke stoornis welke behandeling het meest effectief is, en correlationeel onderzoek waarbij samenhang van voorspellers met het behandelresultaat onderzocht wordt. Deze twee tradities komen met verschillende antwoorden op de vraag waarom psychologische behandelingen effectief zijn en voor wie. Voor vrijwel alle veelvoorkomende psychische stoornissen zijn effectieve psychologische behandelingen ontwikkeld waarvan zo’n 60 procent van de cliënten duidelijk profiteert. In deze keynote wordt vanuit beide onderzoekstradities ingegaan op de vraag wat psychologische behandelingen effectief maakt. Gaat het bij effectieve psychologische behandelingen om flink oefenen en methodisch werken? Of zijn psychotherapeutische effecten minder het gevolg van expliciet leren en spelen hoop, inzicht en acceptatie een even grote rol? Kortom, in deze keynote wordt stilgestaan bij meerdere, grote vragen binnen psychotherapieonderzoek. De antwoorden zijn zelden zwart-wit, maar helpen ons mogelijk wel weer verder.
Patroondiagnostiek: Transdiagnostisch, de mens in haar context met behoud van specialistische kennis
Annemarie Mulder (GZ-psycholoog & promovendus Parnassia Groep)
Binnen haar werk als psychodiagnosticus merkte Annemarie Mulder hoezeer de DSM-5 het denken en handelen binnen de GGZ bepaalt, soms ten koste van het persoonlijke verhaal van de cliënt. In deze lezing introduceert zij de “patroonintake”: een diagnostische werkwijze die vertrekt vanuit de persoon en diens context. Bij complexe problematiek kijkt deze methode niet primair naar labels, maar naar transdiagnostische patronen zoals emotieregulatie, slaapproblemen of interpersoonlijke dynamiek. Mulder laat zien hoe deze brede verkenning leidt tot een gedeeld begrip van de problemen, waarop vervolgens met bestaande evidence-based behandelingen wordt aangesloten.
Van kwetsbaarheid naar veerkracht – transdiagnostische risicosignalen, hersennetwerken en mindfulness
Guusje Collin (psychiater & neurowetenschapper, Radboud UMC)
Jongeren met klachten als angst, piekeren en somberheid lopen een verhoogd risico op het ontwikkelen van ernstige psychiatrische aandoeningen. Maar zijn deze klachten ook kansrijke aangrijpingspunten voor preventie? In deze keynote presenteert dr. Guusje Collin inzichten uit de PRYME-studie (Promoting Resilience in at-risk Youth through Mindfulness mEditation), waarin zij samen met jongeren onderzoekt hoe transdiagnostische klachten zich ontwikkelen, hoe zij samenhangen met hersennetwerken en of mindfulness hier beschermend kan werken.
Flitspresentaties
Temporele dynamiek van depressieve symptomen, apathie, dagelijkse activiteiten en cognitieve achteruitgang bij ouderen uit de algemene populatie: een netwerkanalyse
Abe van der Slot (arts-onderzoeker & promovendus, LUMC)
In deze presentatie wordt ingegaan op de temporele dynamiek van depressieve symptomen, apathie, dagelijkse activiteiten en cognitieve achteruitgang bij ouderen uit de algemene populatie. Na een korte introductie wordt de analysemethode Dynamic Time Warping toegelicht, waarmee veranderingen in symptomen en functioneren over langere tijd in kaart kunnen worden gebracht. Vervolgens worden de belangrijkste resultaten besproken, waaronder de bevinding dat toename van apathie en afname van dagelijkse activiteiten voorafgaan aan cognitieve achteruitgang en stemminggerelateerde symptomen. De presentatie sluit af met een reflectie op de klinische en wetenschappelijke implicaties van deze bevindingen.
Interpersoonlijke problemen als transdiagnostische voorspeller van behandeluitkomst bij depressie
Ellen Driessen (onderzoeker Radboud Universiteit & GZ-psycholoog Pro Persona)
Interpersoonlijke problemen zijn een belangrijk kenmerk van depressie, maar conventionele meta-analyses naar het verband tussen deze problemen en behandelresultaat zijn lastig uitvoerbaar vanwege heterogeniteit in de analyses en gerapporteerde resultaten van geïncludeerde studies. We voerden daarom een meta-analyse van individuele patiëntdata uit om deze relatie te onderzoeken.
Vervolgstapbehandelingen bij therapieresistente depressie: wat werkt echt?
Bob Muit (psychiater Pro Persona & promovendus/arts-onderzoeker RadboudUMC)
Er bestaat geen duidelijk onderbouwd behandelpad na falen van antidepressiva. In een netwerkmeta-analyse van 155 RCT’s onderzochten wij welke vervolgstappen het meest effectief en haalbaar zijn. Uit de data komen twee clusters naar voren met implicaties voor de klinische praktijk en richtlijnontwikkeling.
Patronen Doorbreken bij Langdurige Angst: Onderzoek naar individuele schematherapie bij therapieresistente angstklachten
Bibi Schut (basispsycholoog GGZ inGeest & promovendus Amsterdam UMC)
Hoewel er effectieve behandelingen bestaan voor angststoornissen, heeft 30-60% van de cliënten onvoldoende baat bij cognitieve gedragstherapie (CGT) of medicatie. Voor deze therapieresistente groep is schematherapie (ST) een veelbelovende aanpak, omdat schematherapie zich niet alleen richt op symptoomvermindering, maar ook op onderliggende patronen die de angst in stand houden. In deze flitspresentatie geven we een literatuuroverzicht van de maladaptieve schema’s en persoonlijkheidskenmerken die hierbij een rol spelen. Verder presenteren we het lopende PADOLA-onderzoek, waarin de effectiviteit van individuele schematherapie wordt vergeleken met gebruikelijke zorg bij 172 cliënten met therapieresistente angstklachten. De behandelingen worden vergeleken op symptoomvermindering, kwaliteit van leven en kosten voor zorg en maatschappij, met een follow-up van drie jaar. De resultaten zullen belangrijke inzichten opleveren over de vraag of schematherapie een effectieve én betaalbare optie is voor bredere inzet binnen de GGZ bij therapieresistente angststoornissen.
Workshops
Dimensionale benadering van depressie
Eric Ruhé (psychiater & hoogleraar Radboudumc/Radboud Universiteit)
De Major Depressive Disorder (MDD; ‘depressie’) is een veelvoorkomende, heterogene en vaak aanhoudende psychische stoornis. Deze gaat gepaard met een enorme ziektelast bij patiënten en hun familieleden en hoge economische kosten. De prognose is dat MDD in 2030 de meest kostbare ziekte zal zijn in termen van DALY’s in landen met een hoog inkomen. Er wordt enorm veel geld uitgegeven aan onderzoek naar MDD (meer dan 62.000 artikelen in PubMed in het afgelopen decennium), en toch wordt de ziekte nog steeds slecht begrepen. Dit komt voornamelijk doordat MDD een nosologische entiteit is, niet gekoppeld aan pathofysiologie, en een expliciete operationalisering van de relevante domeinen en conceptualisering ervan ontbreekt. Gezien de heterogene aard van MDD en de enorme impact ervan op affectief functioneren, cognitie, functioneren, enz., zijn veel verschillende dimensies van symptomatologie relevant geacht voor patiënten, hun familieleden, clinici en (neuro)wetenschappers. Het gebrek aan consensus hierover belemmert het vakgebied. Daarom is de conceptualisering en operationalisering van dimensies van depressie een specifiek onderwerp geworden voor het ECNP Meta-Network Depression. In tweede instantie zal getracht worden om de dimensies waarover consensus bestaat te koppeleng aan neurobiologische parameters. In de workshop bespreken we dit initiatief en de eerste resultaten van een DELPHI-studie die hierover is ingezet (zie https://osf.io/jy68n/)
Herstel: tools en inzichten voor behandelaren. Kijken voorbij klachten, werken aan perspectief
Karin Remmerswaal (GZ-psycholoog, gedragstherapeut & onderzoeker Marina de Wolf, GGZ Centraal) & Ellemieke Hemmers (coördinator lotgenotencontact & trainingen ADF Stichting)
In deze interactieve workshop verkennen we hoe herstelgericht werken bij angst- en depressieve stoornissen concreet vorm krijgt. Aan de hand van praktijkgerichte tools leer je het belang van herstelprocessen, die verder gaan dan alleen klachtenreductie. Er wordt verdieping geboden in het concept van herstel, met praktische handvatten om eigen regie en veerkracht bij cliënten te bevorderen, ondersteund door actuele wetenschappelijke inzichten. De workshop biedt daarnaast ruimte voor reflectie, casuïstiek en dialoog, en is speciaal bedoeld voor behandelaren die hun herstelgerichte houding en vaardigheden verder willen ontwikkelen.
Transdiagnostische én gepersonaliseerde behandeling van internaliserende problemen bij jeugd
Marija Maric (universitair hoofddocent UvA)
In deze workshop staat een transdiagnostische benadering centraal, waarin gemeenschappelijke mechanismen van angst en depressie worden gekoppeld aan gepersonaliseerde diagnostiek en behandeling. Aan de hand van voorbeelden en single-case methodiek wordt geïllustreerd hoe het inspelen op individuele kernmechanismen de effectiviteit van behandelingen bij jeugd met internaliserende problemen kan vergroten.
Mentaal welbevinden als transdiagnostische factor: individuele welbevindenstherapie bij angst en depressie
Ernst Bohlmeijer (hoogleraar Universiteit Twente)
Heraanmeldingen van cliënten met angst- en stemmingsklachten komen regelmatig voor. Het model voor duurzame geestelijke gezondheid pleit ervoor om bij deze heraanmeldingen een meer positieve, klinische benadering te overwegen. In deze workshop verkennen we aan de hand van een praktijkcasus hoe welbevindentherapie kan bijdragen aan verdere klachtenreductie én een meer duurzame mentale gezondheid.
Hormonen als transdiagnostische risicofactor voor mentale klachten
Afke Terwisscha van Scheltinga (psychiater Altrecht) & Josien Terwisscha van Scheltinga (gynaecoloog ACIBADEM)
Rondom de menstruatie, zwangerschap en menopauze zijn er bij vrouwen sterke schommelingen in de geslachtshormonen. Deze schommelingen kunnen zowel psychische als lichamelijke klachten geven of bestaande stoornissen verergeren. Psychiater Afke Terwisscha van Scheltinga en gynaecoloog Josien Terwisscha van Scheltinga bespreken de diagnostiek en behandeling van de pre-menstruele dysfore stemmingsstoornis en mentale klachten in de overgang. Welke nieuwe behandelopties geeft het herkennen van het hormonale aandeel in deze klachten? Wat kunnen we in de GGZ zelf en naar wie kunnen we verwijzen als het nodig is?
Voorbij stoornisme: van weettaal naar zoektaal
Bram de Ridder (psychiater FACT-team Amsterdam-Noord, socioloog & schrijver) & Maria Groen-Blokhuis (psychiater & eerste geneeskundige Mentaal Beter/HSK)
Hij is depressief. Hen blijkt inderdaad OCD te hebben. Zij heeft een angststoornis. Wat zeggen deze zinnen eigenlijk? Het is ingrijpende taal; deze taal grijpt in. In de workshop wordt stilgestaan bij op welke manieren deze taal precies ingrijpt. Specifiek zal worden ingegaan op het fenomeen stoornisme: het hoofdzakelijk denken en praten over psychisch lijden in termen van stoornissen van individuen. We kijken naar de gevolgen van stoornisme en het gebruik van ‘vaststellende taal’ (weettaal) in onze professionele omgang met psychisch lijden. In verschillende werkvormen gaan we aan de slag met de vraag: (hoe) kunnen we binnen de psychiatrie een meer zoekende taal ontwikkelen? Een taal die recht doet aan het individuele verhaal én aan de context van de problemen, maar ook een taal die recht doet aan het ‘niet weten’.
Mophar: somatische screening en leefstijl in de GGZ
Maartje Hofman (onderzoeksmedewerker GGZ Drenthe) & Geke Aikema (projectondersteuner & gedifferentieerd verpleegkundige Lentis)
De workshop biedt inzicht in het belang van een somatische screening en aandacht voor leefstijl in de geestelijke gezondheidszorg. Dit doen we aan de hand van een twee praktijkvoorbeelden: het MOPHAR- protocol en de Gecombineerde Leefstijlinterventie LEEF!. We bespreken hoe een somatische screening en leefstijlinterventies kunnen bijdragen aan betere behandelresultaten, een veiliger medicatiebeleid en waardevolle data voor wetenschappelijk onderzoek.
Mentaal welbevinden als transdiagnostische factor: groepsinterventie ‘Goed leven met angst- en stemmingsklachten’
Ernst Bohlmeijer (hoogleraar Universiteit Twente)
Onderzoek laat zien dat veel mensen, ondanks het volgen van psychologische behandelingen, aanhoudende milde tot ernstige psychische klachten ervaren. In deze workshop introduceren we de transdiagnostische groepsinterventie ‘Goed leven met psychische klachten’. Hoe kun je werken aan zingeving, vreugde en verbondenheid in het bijzijn van angst- en stemmingsklachten? En biedt een combinatie van positieve psychologie en compassietraining hiervoor een effectieve aanpak?