Filosofische/Existentiële OCD: De Kwelling van Abstracte Vragen

Obsessieve-compulsieve stoornis (OCD) wordt gekenmerkt door obsessieve gedachten en compulsieve handelingen. Terwijl OCD vaak verband houdt met praktische zorgen en angsten, kunnen sommige mensen te maken krijgen met een bijzondere variant: filosofische/existentiële OCD. Deze vorm van OCD draait om obsessieve gedachten en zorgen over abstracte concepten zoals het doel van het bestaan, de aard van de geest en andere filosofische vraagstukken.

Mensen die aan deze vorm van OCD lijden, ervaren obsessieve gedachten die hen gaan beheersen, vergelijkbaar met andere obsessies bij OCD. Deze gedachten draaien om diepgaande vragen die inherent zijn aan het menselijk bestaan, en ze kunnen het fundament van iemands identiteit en gevoel van stabiliteit ondermijnen.

Een casus: 25 miljoen zaadcellen

Een casus die deze vorm van OCD illustreert, is het obsessieve gevoel van een persoon dat zijn bestaan enkel te danken is aan de bevruchting van een eicel door een specifieke zaadcel. Met elke 25 miljoen zaadcellen die voor niets hebben gestreden, heeft uiteindelijk een zaadcel ‘gewonnen’ en bevruchtte een eicel. Als het een andere zaadcel was geweest, zou deze persoon compleet anders zijn geweest. Dit besef ondermijnt het gevoel van een stevig fundament en zorgt voor een gevoel van onrust en onveiligheid.

Deze vorm van OCD stelt ook vragen als: “Is de geest los van de materie?” en “Hoe beweegt mijn hand?”. Het obsessieve gekwelde denken draait om het vinden van antwoorden op vragen over de zin van het bestaan, het leven na de dood, het probleem van het lijden en de oorsprong van het bestaan. Mensen blijven hierin hangen omdat het fundament waarop ze bouwen lijkt te worden ondergraven.

Een ander voorbeeld van filosofische/existentiële OCD is te zien bij iemand die zich obsessief bezighoudt met het idee van toeval en willekeur, zoals bij de tragedie van vlucht MH-17. Deze persoon kan voortdurend denken aan het feit dat zij in dat vliegtuig hadden kunnen zitten en ervaart een gevoel van willekeur en onzekerheid. De vraag waarom het juist die mensen is overkomen en niet hen, blijft hen eindeloos bezighouden.

Obsessies met een diepgaande impact

Hoewel deze obsessies ogenschijnlijk abstract en filosofisch van aard zijn, hebben ze een diepgaande impact op het leven van mensen met filosofische/existentiële OCD. De dwangmatige gedachten kunnen leiden tot gevoelens van derealisatie (het gevoel dat de wereld niet echt is) en depersonalisatie (het gevoel dat men losstaat van zichzelf). Compulsies die gepaard gaan met deze vorm van OCD zijn onder andere rumineren (herkauwen van dezelfde gedachten), zich verdiepen in wetenschap, religie, moraliteit en wanhopig zoeken naar antwoorden en bevestiging van geestelijken.

Het is belangrijk om filosofische/existentiële OCD te onderscheiden van normale interesse in zingevingsvragen. Daarnaast verschilt het van religieuze/zingeving-OCD, waarbij de focus ligt op vragen over wat juist is om te doen en meer te maken heeft met veroordeling door een schepper. Ook is het onderscheiden van scrupuleuze OCD belangrijk, waarbij de focus ligt op morele vraagstukken en verantwoordelijkheden.

Hoe behandelt men existentiële OCD?

Behandeling van filosofische/existentiële OCD begint met het herkennen van de aandoening. Het is belangrijk om niet in te gaan op de inhoud van de obsessieve gedachten, maar in plaats daarvan te wijzen op de vorm van de aandoening en te erkennen dat het gaat om de kwelling die het veroorzaakt. Het leren leven met onzekerheid is essentieel, omdat het vinden van absolute zekerheid geen haalbaar doel is. Exposure en responspreventie, waarbij men de dwanghandelingen achterwege laat, kunnen ook effectieve behandelingen zijn.

Daarnaast kan het zoeken naar afleiding helpen en kan exposure aan de onoplosbaarheid van de obsessieve vragen een rol spelen. Het loslaten van de behoefte aan controle en het vermijden van gevechten met de obsessieve gedachten zijn belangrijke aspecten van de behandeling. Het gebruik van zogenoemde dooddoeners, zoals “het is zoals het is” of “zand erover”, kan helpen om vertrouwen te vinden en de obsessieve gedachten te relativeren.

“Dwang kan worden gezien als overgevoeligheid voor de onzekerheid van het bestaan”

Filosofische/existentiële OCD is in wezen niet anders dan andere vormen van OCD. Het veroorzaakt intense obsessieve onrust, resulterend in mentale of uiterlijke compulsies en vermijdingsgedrag. Hoewel deze handelingen tijdelijke opluchting kunnen bieden, versterken ze uiteindelijk de obsessie en leiden ze tot lijden en disfunctioneren.
Dwang kan worden gezien als een overgevoeligheid voor de entropie van het bestaan, waarbij men overbewust is van vergankelijkheid en onzekerheid. Het verlangen naar controle komt voort uit de behoefte aan rust, die vaak wordt verkregen door compulsieve handelingen.

Dank aan Menno Oosterhoff voor een boeiende en leerzame webinar over existentiële/filosofische OCD: https://www.menno-oosterhoff.nl/

Bekijk de webinar hier:
Deel 1: https://nedkad.wistia.com/medias/guhl2l1jpg
Deel 2: https://nedkad.wistia.com/medias/gn44pc48st

De lunchwebinarreeks werd georganiseerd door de werkgroep OCDnet.