Depressie- en suïcidepreventie op middelbare scholen: een toekomstgerichte aanpak?

Mandy Gijzen promoveerde in maart 2023 aan de Erasmus School of Social and Behavioral Sciences. In haar proefschrift onderzocht ze depressie- en suïcidepreventie op middelbare scholen. In het volgende interview vertelt ze over haar onderzoek.

Waarover ging je onderzoek?

Ik heb een breed onderzoek gedaan over depressie- en suïcidepreventie op middelbare scholen. Het hoofdonderzoek ging over de effectiviteit van de STORM-aanpak in Oost-Brabant en de omzetting daarvan in de praktijk. Daarnaast heb ik ook gekeken naar de effectiviteit van elf andere schoolprogramma’s.

Wat is STORM?

STORM staat voor Strong Teens and Resilient Minds (in het Nederlands: sterke adolescenten en veerkrachtige geesten). Het programma omvat vier onderdelen, die elkaar opvolgen: een screening van de GGD op scholen, gesprekken met jongeren waarvan uit de vragenlijsten blijkt dat ze risico lopen op depressie of suïcide, een gatekeepers training voor docenten en twee gestructureerde interventies.

Screening door de GGD

Normaal gezien gaat de GGD in leerjaar 2 en 4 op scholen langs om gezondheidsonderzoeken uit te voeren. Jongeren vullen vragenlijsten in over allerlei onderwerpen, en sommigen van hen worden uitgenodigd voor een gesprek met de doktersassistente, jeugdverpleegkundige of jeugdarts. In de scholen die wij onderzocht hebben, heeft de GGD twee vragenlijsten over depressie en suïcidaliteit toegevoegd. Hier wordt in de reguliere vragenlijsten heel globaal naar gevraagd. Maar als je echt wil weten of iemand risico loopt op suïcide of depressie is het belangrijk om er heel specifiek naar te vragen.

Gesprek

Als uit de vragenlijsten bleek dat een jongere hoog scoorde op suïcidaliteit, dan werd deze leerling met zijn of haar ouders binnen 48 uur uitgenodigd voor een gesprek. In zo een gesprek wordt gesproken over wat nodig is: bijvoorbeeld een verwijzing naar de huisarts of naar de GGZ. Wellicht is er al hulpverlening ingeschakeld. De GGD heeft een preventieve functie, dus zij willen snel handelen en zorgen dat jongeren de hulp krijgen die ze nodig hebben.

Gatekeepers training voor docenten

Tegelijkertijd krijgen docenten, die met deze jongeren te maken hebben, een ‘gatekeepers training’. Zij leren hoe ze suïcidaliteit en depressie bespreekbaar kunnen maken. Ze krijgen handvatten om met een leerling in gesprek te gaan als ze depressieve klachten of suïcidale gedachten vermoeden. Docenten hebben een signalerende functie, maar zijn natuurlijk geen hulpverleners. Dus leren ze ook wat ze moeten doen als ze denken dat een leerling hulp nodig heeft; naar wie ze moeten doorverwijzen bijvoorbeeld.

Dat zijn de twee basiselementen die altijd belangrijk zijn bij de STORM aanpak en in dit onderzoek op alle scholen geïmplementeerd zijn. Ik heb mij vooral ook gericht op (proces)evaluatie van de twee interventies voor de jongeren.

Wat zijn de interventies en wat heb jij onderzocht?

Ik heb op scholen in Oost Brabant een gecontroleerde gerandomiseerde studie uitgevoerd. Op de helft van de scholen werden de twee aanvullende interventies doorgevoerd, de andere helft was een controlegroep waar geen interventie (naast screening en gesprek door de GGD en gatekeepers training voor docenten) doorgevoerd werd.

Moving Stories

De eerste interventie heet “Moving Stories”. Hier namen alle leerlingen aan deel, ongeacht of ze klachten hadden. Moving Stories is een serious game in de vorm van een app. De leerlingen speelden de game vijf dagen en volgden daarna een les met een ervaringsdeskundige. In de app bevindt zich een 3D-wereld waarin leerlingen Lisa tegenkomen, die thuis is gebleven van school omdat ze somber is. Leerlingen kunnen met Lisa in gesprek gaan of actie ondernemen. Terwijl ze door het huis van Lisa lopen, lichten objecten op waar ze mee kunnen interageren.

In de ochtend speelden de leerlingen die deelnamen aan het onderzoek 10-15 minuten het spel en in de middag kregen ze feedback van Lisa. Op basis van hun (inter)acties kregen leerlingen een score. Deze ging alleen omhoog als ze Lisa naar haar behoeftes vroegen en op basis daarvan actie ondernamen. Als ze zomaar een actie uitvoerden, veranderde de score niet. Het doel is dat jongeren leren om in gesprek te gaan met iemand die somber is en vragen wat ze nodig hebben voor ze actie nemen.

Tijdens de les met de ervaringsdeskundigen wisselden de jongeren hun ervaringen uit over het spel. De ervaringsdeskundigen waren mensen die zelf depressief waren geweest en behandeling of hulpverlening hadden ontvangen hiervoor. Ze vertelden hun eigen verhaal en ervaringen. In deze lessen werd opnieuw de nadruk gelegd op gespreksvaardigheden en minder op specifieke acties.

Op Volle Kracht

De tweede interventie heet “Op Volle Kracht” en is een groepstraining bedoelt voor jongeren die hoog scoorden op somberheidsklachten in de vragenlijsten. De training richt zich op het aanleren van technieken uit de cognitieve gedragstherapie. Doel is het verminderen van klachten. De groepen voor het onderzoek bestonden uit 3-8 jongeren van 16 jaar of jonger, waarbij toestemming voor de ouders vereist was voor deelname. De training werd gegeven door iemand van de school of gemeente, die door ons getraind werden. Het is belangrijk op te merken dat dit geen behandeling is, maar een preventieve interventie. De jongeren die in aanmerking kwamen voor een behandeling, werden al eerder uitgenodigd voor een gesprek.

Wat waren de resultaten?

Ik heb het effect van het programma geëvalueerd. Bij Moving Stories zag ik in de sessies met de ervaringsdeskundigen dat jongeren verrassend open waren. Het idee was eigenlijk een uitwisseling over hun ervaring met het spel te stimuleren. Maar het werd duidelijk dat de jongeren ook graag hun eigen ervaringen wilden delen. Ze deelden ervaringen over hun eigen klachten of over mensen die ze kenden. Door het verhaal van de ervaringsdeskundige werd een omgeving gecreëerd waarin jongeren zich veilig voelden om ervaringen te delen. De interventie leek geen directe werking op vermindering van klachten te hebben, maar wel op het verminderen van stigma.

Uit een eerdere studie bleek dat de groepstraining effectief was in het verminderen van klachten. Resultaten uit de huidige studie zijn lastig te interpreteren, omdat de vragenlijsten tijdens de coronapandemie moesten worden afgenomen. Waar we vooral tegenaan liepen, was het vinden van jongeren die wilden deelnemen. Het was lastig om zowel jongeren als hun ouders mee te krijgen. We hebben geleerd dat we de ouders veel vroeger en beter moeten inlichten, zodat ze begrijpen waar het om gaat.

Wat waren de belangrijkste conclusies voor de praktijk?

Het is mogelijk en effectief om interventieprogramma’s op scholen te implementeren. De kracht van STORM ligt in de samenwerking met alle betrokken partijen, waaronder scholen, gemeenten en zorgpartijen zoals GGD, GGZ en hulpverleners. Echter, we hebben één belangrijke betrokken partij over het hoofd gezien: ouders. We zagen meteen dat het proces zonder hun medewerking bemoeilijkt wordt. Het is van groot belang om ouders vanaf het begin erbij te betrekken en goed te informeren over de interventie.

Het is belangrijk om depressie en suïcidaliteit gezamenlijk aan te pakken, erover te praten en preventieprogramma’s op scholen te implementeren. Als we lichamelijke opvoeding op scholen kunnen geven, waarom dan geen aandacht besteden aan geestelijke opvoeding? Beide zijn immers even belangrijk.

Meer over STORM

GGZ Oost Brabant leidt het STORM project en gaan het programma implementeren om scholen in de regio Brabant. 113 gaat het programma ook landelijk implementeren. Daarbij wordt op basis van praktijkimplementatie en onderzoek continu gekeken naar struikelblokken en verbetermogelijkheden.

Korte bio

Na het afronden van haar Bachelor Gezondheidswetenschappen aan de Universiteit Maastricht begon Mandy Gijzen 2012 aan de Research Master Cognitive and Clinical Neuroscience. Haar onderzoek en klinische stage deed ze bij GGZ-instelling Mondriaan Heerlen. Na haar afstuderen werkte ze als vrijwilliger bij 113, de landelijke vereniging voor suïcidepreventie in Nederland. In 2016 startte ze haar promotieproject. Nu werkt ze als onderzoeker voor het Vlaams Expertisecentrum Suïcidepreventie en als postdoctoraal onderzoeker aan de Rijksuniversiteit Groningen.