Vaak morele verwonding bij uitgezonden militairen

Veel militairen krijgen na een uitzending (psychische) problemen. Alom bekend is posttraumatische stressstoornis (PTSS), maar relatief nieuw is het begrip ‘morele verwonding.’ Universitair docente en antropologe Tine Molendijk schreef haar proefschrift over deze vorm van verwonding en wij stelden haar een aantal vragen erover.

Wat houdt morele verwonding precies in?

‘Het verschijnsel morele verwonding is zo oud als de mensheid, maar als term is het pas in de jaren ’90 opgeworpen,’ antwoordt Molendijk. ‘De Amerikaanse psychiater Jonathan Shay was een van de eersten die de term noemde naar aanleiding van de militairen die in Vietnam hadden gevochten.  Zij kregen gevoelens van schuld, schaamte en boosheid, omdat hun morele overtuigingen geweld waren aangedaan door andermans handelingen, situaties van onrecht, eigen acties of dingen die ze niet konden voorkomen. Ze kampten met gewetensconflicten.’

Welke gevolgen heeft een morele verwonding?

‘Veel militairen krijgen te maken met een spiraal-effect. In eerste instantie lijkt er bij thuiskomst niet veel aan de hand: sommigen zijn agressief, drinken veel of gaan juist hard werken. Dan komt er meer zelfdestructiever gedrag om de hoek kijken. Ze voelen zich schuldig en gunnen zichzelf daarom geen geluk. Gevolg is bijvoorbeeld dat ze hun relatie saboteren, waarover ze zich weer schuldig voelen. Dus schuldgevoel op schuldgevoel op schuldgevoel.’

Gevoel van verraad

Daarnaast zag Molendijk een gevoel van verraad als rode draad door de verhalen van de militairen lopen. ‘Militairen worden wel eens op onmogelijke missies gestuurd. Neem bijvoorbeeld Srebrenica: militairen voelden zich toen totaal machteloos. Hierdoor voelen ze zich verraden door de politiek, de regering. En bij terugkeer kregen ze ongevraagd allerlei negatieve meningen over zich heen van vrienden en kennissen, terwijl ze ’s nachts al wakker lagen van de vraag “had ik het anders moeten doen?” Dat was overigens ook terug te zien bij positieve verhalen waarbij militairen werden afgeschilderd als helden. Deze verhalen zijn te simplistisch: ze maken de militair tot karikatuur.’

Wat is het verschil met PTSS?

‘Dat is een lastige,’ aarzelt Molendijk. ‘Het is wel heel erg moeilijk uit elkaar te trekken. Ik wil ook voorzichtig zijn met labels creëren. Misschien dat “morele verwonding” wel uitgroeit tot een subtype van PTSS. Wat ik in ieder geval zie, is dat morele verwonding heel erg inzoomt op de emotie van boos en schuldgevoelens, terwijl bij PTSS de nadruk ligt op angst. Daarbij moet ik wel de kanttekening maken dat PTSS altijd in beweging is geweest: in de jaren ’80 draaide het om boosheid en schuldgevoel en pas in de loop van de jaren kwam de nadruk vooral kwam te liggen op angst.’

Toepassen kennis “morele verwonding”

‘Van behandelaars krijg ik vaak terug dat ze het begrip “morele verwonding” heel erg misten in hun cursussen,’ vertelt Molendijk. ‘Ze erkennen het begrip en willen graag er meer over weten. Ik zelf denk dat het vooral een meerwaarde heeft voor de invulling van een behandeling. Behandelingen zijn nu vaak gericht op het wegnemen van het schuldgevoel,  terwijl het voor militairen soms wel helpend is om de verantwoordelijkheid te dragen, te erkennen dat ze het misschien anders hadden kunnen doen. Zo reizen veel militairen uit mijn onderzoek op eigen initiatief terug naar het gebied van uitzending om daar in contact te komen met de lokale bevolking. Om soort van boete te doen. Dat helpt hen om de gebeurtenissen een plekje te geven.’

Veranderen denken over oorlog

‘In mijn ogen ligt de “schuld” voor de morele verwonding niet alleen bij de militair. Debet is ook het maatschappelijk denken over oorlog. Onze jongens worden vaak neergezet als helden die de vrede handhaven in conflictgebieden, maar een schone oorlog bestaat niet. Er vallen altijd burgerslachtoffers, er zijn altijd kinderen bij betrokken die er niets mee te maken hebben. Ik denk dat er wel wat meer begrip mag komen voor wat een militaire interventie inhoudt. Misschien is een tentoonstelling wel een goede manier om begrip te kweken.’

Over het onderzoek

Voor haar proefschrift sprak Tine Molendijk met 80 veteranen. Nu is haar promotieonderzoek afgerond, maar in het laatste onderzoeksjaar heeft de NWO haar onderzoeksvoorstel voor een vervolgonderzoek goedgekeurd, een samenwerking van de Radboud Universiteit, Nederlandse Defensie Academie, Veteranen Instituut, Politieacademie en ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum. Het onderzoek gaat dus door en richt zich de komende vijf jaar op politie en militairen. Vanuit de sociaalwetenschappelijke hoek kijkt ze naar welke interventies mogelijk zijn. Andere onderzoekers ontwikkelen vanuit het psychologische vakgebied behandelmodules.

Bron: proefschrift ‘Soldiers in conflict, moral injury, political practices and public opinion‘.